Ik wandelde zondag in de Onlanden. De wind was wat je noemt snijdend en de temperatuur maar net boven het vriespunt. Ik dacht aan de economie, dat het daar zo goed mee gaat; dat de winsten zo mooi stijgen en de lonen niet. En dat de Nederlandse bank dat van die lonen wijt aan de geflexibiliseerde arbeid. En toen schoot mij ineens het begrip ‘vals bewustzijn’ te binnen.
Halverwege de jaren 90 van de vorige eeuw begon het moderniseren van Nederland en onze arbeidsmarkt. De PvdA wierp tegelijkertijd haar ideologische veren af en dat hielp enorm.
Denken in termen van marktwerking als oplossing voor vrijwel aale maatschappelijke problemen werd ook voor de sociaal-democraten gewoon. Nederland was aan het vastlopen en moest slagvaardiger worden. Het bedrijfsleven moest slagvaardiger worden en een belangrijke belemmering daarbij was de rechtsbescherming van werknemers. Al die mensen met vaste contracten maakten het ondernemen welhaast onmogelijk. En omdat ze vrijwel niet te ontslaan waren deden ze natuurlijk geen stap teveel.
Het duurde niet lang of men ontdekte dat het flexibiliseren van de arbeid ook voor de werknemer een kans is. Alles uit je leven halen, je droom verwezenlijken, dat zijn dingen die je niet makkelijk voor elkaar krijgt als je voor een baas werkt. Ga zelf ondernemen! Begin je eigen bedrijf! Werp die 9 tot 5 mentaliteit af! Weg met dat cao-keurslijf! We horen het al jaren.
Nu zijn er bijna anderhalf miljoen zzp’ers. En met Nederland gaat het een stuk beter. De economie groeit. Mensen die in de thuiszorg werken werden ontslagen, net als de bezorgers van Deliveroo, bouwvakkers en vele anderen. Maar dat gaf niks, want ze konden gewoon doorwerken, als zzp’er. Meestal voor minder geld. Maar wat een vrijheid!
De Nederlandse Bank (DNB) deed onderzoek naar de oorzaken van de afnemende arbeidsinkomensquote*. Daaruit kwam niet alleen naar voren dat zzp’ers minder verdienen dan mensen met een vast contract. Ook de loonontwikkeling binnen de cao’s wordt afgeremd. De DNB zegt het zo:
“Tegelijkertijd ondermijnt de groei van de flexibele schil de onderhandelingspositie van werknemers met een vast dienstverband. Deze groep moet immers concurreren met werkenden in de flexibele schil, die over het algemeen goedkoper zijn en makkelijker zijn te ontslaan als gevolg van juridische en fiscale verschillen.”
En zo belandt de opbrengst van de bloeiende economie vooral bij bedrijven en hun aandeelhouders en bijna niet bij de werknemers.
Maar wat heeft dat ‘vals bewustzijn’ er nu mee te maken?
De Italiaanse communist Antonio Gramsci (1891 – 1937) vroeg zich tijdens zijn 10-jarige gevangenisstraf af waarom het kapitalisme niet vanzelf instortte, zoals de marxistische theorie had voorspeld. Hij ontwikkelde als verklaring hiervoor theorie van de ‘culturele hegemonie’. Volgens deze theorie beheersen de heersende klassen niet alleen de staat en de economie, maar zijn zij ook cultureel dominant. Dat wil zeggen dat zij voor hen wenselijke sociale patronen propageren.
En daaraan moest ik denken, toen ik dacht over de ontwikkeling naar een gefragmenteerde arbeidsmarkt n de daarmee samenlopende dalende arbeidsinkomensquote, terwijl ik wandelde in de Onlanden, op een van de guurste dagen van deze winter.
*Percentage van het nationaal inkomen (netto toegevoegde waarde) dat dient als beloning voor de productiefactor arbeid (arbeidsinkomen)
remkovar 